ارتباط اکتساب دانش و علوم رفتاری
تاکنون فرایندها و متدولوژی‌های مختلفی برای اکتساب دانش خبرگان معرفی شده‌اند که هر یک در زمینه موضوعی مشخص دارای مزایا و کاربردهایی هستند. اما متأسفانه با وجود تمام تلاشهایی که صورت‌گرفته استخراج دانش (Knowledge Elicitation) همچنان فعالیتی نسبتاً پیچیده باقی‌مانده است و از آن به‌عنوان یکی از گلوگاه‌های مهندسی دانش یاد می‌شود. ریشه اصلی پیچیدگی‌های اکتساب دانش خبرگان، کار با انسان و مدل‌های رفتاری اوست. این مسئله تنها مختص به حوزه مدیریت دانش نیست. در تمامی علوم، زمانی که پای انسان به‌عنوان یکی از متغیرهای سیستم به مسئله باز می‌شود محاسبات به هم می‌ریزد.
پیش از اجرای اکتساب دانش خبرگان، انجام یک مطالعه روی حوزه علوم رفتاری و بررسی مدل‌های رفتاری انسان می‌تواند احتمال موفقیت پروژه اکتساب دانش را تا میزان قابل‌توجهی افزایش دهد. در این نوشته اگرچه امکان مرور همه‌جانبه مقوله گسترده‌ای مثل علوم رفتاری وجود ندارد، اما سعی شده‌است مروری اجمالی روی فصل مشترک آن با اکتساب دانش داشته باشیم. ابتدا ابعاد پیچیدگی‌های اکتساب دانش را مرور می‌کنیم و پس از آن ریشه این عوامل را در علوم رفتاری بررسی می‌کنیم.
بررسی پیچیدگی‌های اکتساب دانش خبرگان
- بعد اول. می‌توان این‌گونه ادعا کرد که کلیدی‌ترین عنصر در پیشرفت یک پروژه اکتساب دانش حمایت همه‌جانبه مدیران ارشد و مشارکت واقعی ذی‌نفعان به‌خصوص خبره‌ها است. با توجه به ماهیت این عناصر می‌توان از هر دوی آن‌ها تحت عنوان «ضرورت همکاری» نام برد.
- بعد دوم. ناملموس بودن ماهیت دانش موجب می‌شود که مهندس دانش نتواند نسبت به نحوه انجام کار و خروجی نهایی فعالیت خود اطمینان حاصل کند. انتخاب روش مناسب برای اخذ دانش، ادراک نحوه ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات موجود در ذهن افراد و ترجمه آن به قالب‌هایی که قابل انتقال و به‌راحتی قابل‌درک است همه‌وهمه چالش‌هایی هستند که می‌توان از آن‌ها تحت عنوان «ماهیت ساختاری» نام برد.
دسته‌بندی علوم رفتاری و ریشه‌های پیچیدگی
علوم رفتاری را به دودسته زیر تقسیم می‌کنند:
- علوم ارتباطی که به تفسیر مفاهیمی چون ارتباطات، همکاری، تعاون و مشارکت در میان اجزاء یک سیستم اجتماعی می‌پردازد. روان‌شناسی اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی و تحلیل شبکه‌های پویا از جمله مقوله‌هایی هستند که در این گروه قرار می‌گیرند. (بعد اول از پیچیدگی‌های اکتساب دانش یعنی «ضرورت همکاری» مرتبط با این دسته است)؛
- علوم اطلاعاتی و اجتماعی که به پردازش اطلاعات به‌دست‌آمده از محیط اجتماعی می‌پردازد تا به کمک آن تصمیم‌گیری، قضاوت و ادراک صورت گیرد. این دسته شامل: علوم‌شناختی، شبکه‌های معنایی، روان‌شناسی، شبکه‌های عصبی و غیره می‌شود. (بعد دوم از پیچیدگی‌های اکتساب دانش یعنی «ماهیت ساختاری» مرتبط با این دسته است)؛
تسهیل پیچیدگی اکتساب دانش خبرگان
پیچیدگی‌های اکتساب دانش خبرگان که در بالا مورد اشاره قرار گرفت باید مدیریت شوند. در ادامه برای هر یک از آن‌ها ایده‌هایی مطرح می‌شود که می‌تواند برای شما راهگشا باشد.
تسهیل بعد اول: «ضرورت همکاری»
تمام افراد مشابه هم رفتار نمی‌کنند و هر یک سبک خاص خود را دارند. برای مثال برخی تند صحبت می‌کنند و برخی آرام، برخی رک هستند و برخی کم رو؛ بنابراین تعارض‌هایی که در تعامل میان افراد به وجود می‌آید می‌تواند حاصل برخورد همین سبک‌ها باشد.
مهندس دانش برای جلب همکاری افراد، باید به موارد زیر توجه کنید:
- همکاری نوعی رفتار است و رفتار وابسته به سبک شما در قبال سبک افراد همکار است. پس همواره سعی کنید که سبک شما در همکاری و مشارکت جمعی الگویی باشد برای افراد دیگر؛
- مدل رفتاری شما درگاهی ارتباطی برای تعامل و همکاری بین‌فردی است. اگر افراد احساس کنند که با شما ارتباط برقرار می‌کنند، قطعاً با شما تعامل بیشتری خواهند داشت و برای همکاری بیشتر وقت صرف می‌کنند؛
- مطالعات خود را روی حوزه دسته‌بندی رفتار بیشتر کنید. با اطلاع از مدل‌های رفتاری افراد می‌توانید زبان رفتاری خود را با مدل رفتاری آن‌ها تطبیق دهید و شرایط را برای همکاری و تعامل بهتر فراهم کنید.
تسهیل بعد دوم: «ماهیت ساختاری»
ماهیت دانش حتی از نوع آشکار آن برای بشرِ مادی به‌خوبی ملموس نیست. دستیابی به دانش افراد بدون دردست‌داشتن ساختارهای بازنمایی دانش و رویه‌های مشخص برای مهندس دانش با توجه به محدودیت‌های ادراکی یک انسان امکان‌پذیر نیست. تمام افراد مشابه هم فکر نمی‌کنند برخی سریع تصمیم می‌گیرند و برخی با تأخیر، برخی جزئیات را در برنامه لحاظ می‌کنند و برخی فقط کلیات را. این یعنی تفاوت در سبک تفکر، قدرت ادراک و روش سازمان‌دهی اطلاعات در مغز افراد به مهندس دانش این امکان را نمی‌دهد تا بتواند به تمام خروجی‌های کسب‌شده در انتهای فرایند اکتساب دانش خبرگان به دید یکسان بنگرد.
مهندس دانش برای شفاف‌تر شدن ادراک خود نسبت به ساختار ذهنی افراد باید به موارد زیر دقت کند:
- هر فردی با توجه به علایق، خصیصه‌های رفتاری و توانمندی ذهنی که دارد به دانش خود ساختار و رنگ متفاوتی می‌بخشد، لذا باید از طریق شیوه‌های مناسب با این ویژگی‌های فرد آشنا شد. این آشنایی کمک می‌کند که انتخاب تکنیکهای اکتساب دانش مطابق با هر خبره صورت بگیرد؛ هرچند روش‌های تحلیل و ایجاد خروجی می‌تواند برای همه یکی باشد.
- استفاده از آنتالوژی‌های استاندارد برای کدبندی و ساختاربندی دانش افراد؛
- تسلط هرچه تمام‌تر روی حوزه و مفاهیم بازنمایی دانش؛
کلام آخر:
در طول فعالیت خود در حوزه مدیریت دانش همیشه با کمبود منابعی که به بُعد رفتاری اکتساب دانش خبرگان پرداخته باشند مواجه بودم، امیدوارم در این فرصت کوتاه بخشی از مسیر عزیزان را روشن‌تر کرده باشم. درصورتی‌که علاقه‌مند به اطلاعات و دانش بیشتری در این مورد هستید و نیاز دارید تا دانش خبرگان و افراد در معرض بازنشستگی یا ترک کار را برای سازمانتان به‌دست بیاورید؛ روی کمک ما برای نگهداشت دانش کلیدی کارکنان و یا اکتساب دانش از افراد حساب کنید.
مطلب هزارتوی اکتساب دانش به قلم آقای میلاد پدیدار فرد مدرس دانشگاه، کارشناس ارشد مهندسی صنایع و متخصص حوزه مدیریت پروژه و مدیریت دانش پروژه نوشته‌شده است و در آکادمی مدیریت دانش اینوتکس ایران منتشر شده‌است.
